Chrześcijaństwo dotarło na Mazowsze już pod koniec X wieku, zaś biskupstwo płockie powstało w 1075 roku, za króla Bolesława Śmiałego. Rypin i Dobrzyń nad Wisłą zostały wymienione po raz pierwszy w dokumencie z 1065 roku jako grody książęce podlegle jurysdykcji opactwa benedyktynów w Mogilnie. Osiek zaś byt wzmiankowany już w 1230 roku. Ziemia dobrzyńska, należąca do prowincji mazowieckiej, dostała się we władanie księcia Ziemowita, dzięki czemu nie została zagarnięta przez Krzyżaków. Na przełomie XIV i XV wieku, jak pisze ks. Franciszek Różański - w Osieku istniał zamek wybudowany przez rodzinę Swiaków.

Kościół gotycki

Jest historycznie pewne, że parafia w Osieku została erygowana w XIV wieku. Pierwsza wzmianka dotycząca kościoła pochodzi z 1407 roku. Z późniejszych źródeł wiadomo, iż byt on pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Obecny kościół gotycki jest zapewne drugim z kolei. Do polowy wysokości ścian został zbudowany z kamienia polnego, powyżej zaś - z cegły palonej. Świątynia jest jednonawowa (długości 34 m, szerokości 13 m). Z obydwu boków są przybudówki; w jednej mieści się zakrystia, w drugiej - kruchta. W 1796 roku, za probostwa ks. Konstantego Pomianowskiego, dobudowano prezbiterium, przez co kościół znacznie się powiększył. Prawdopodobnie wtedy też przerobiono drewniany sufit na murowany, beczkowy. Przez to jednak konstrukcja budowli została zachwiana. Sklepienie i mury świątyni zaczęły się rysować. Dlatego w 1952 roku kościół został wzmocniony ankrami, ściągami i sztabami. Zachodni fronton zdobi czterokondygnacyjna wieża. Aż do roku 1823 pełniła rolę dzwonnicy. Do dziś w murach świątyni widać ślady dawnych okien gotyckich i blend ostrołukowych. O historii parafii i kościoła wiele można się dowiedzieć z Księgi wizyt biskupich i dziekańskich parafii osieckiej pod Brodnicą od roku 1893, którą założył ks. Walenty Załuski.

Barok i rokoko

W czasie wizytacji przeprowadzonej w 1618 roku zanotowano, że w kościele ołtarz duży był murowany z portatylem konsekrowanym. Był opasany kratkami, a na nim umieszczono cyborium (tabernakulum). Na ołtarzu nie było jeszcze nastawy, gdyż obraz Matki Bożej wisiał na ścianie. Po uznaniu wizerunku za cudowny ks. Grzegorz Makowski (1661-1701) „dzięki ofiarności parafian i kolatorów zamówił nowy ołtarz dwukondygnacyjny, który został wykonany w stylu barokowym". Jest on drewniany, polichromowany i złocony.

W niższej kondygnacji ustawione są cztery kolumny kręcone, w wyższej zaś - dwie. W centrum ołtarza jest obraz Świętej Rodziny (152 x 121 cm). Pomiędzy dolnymi kolumnami umieszczono dwie gabloty z wotami. W górnej partii ołtarza jest obraz przedstawiający anioła udzielającego Komunii św. Stanisławowi Kostce. W zwieńczeniu - promienie wokół Oka Opatrzności w trójkącie równoramiennym. Ołtarz był konsekrowany dopiero w 1888 roku przez bp. Henryka Kossowskiego, sufragana płockiego.

W 1893 roku ks. W. Załuski zamówił w Warszawie u malarza Kaszubskiego obraz św. Józefa z Dzieciątkiem na ręku, który służył jako zasłona (zasuwa) cudownego obrazu Świętej Rodziny. Protokół powizytacyjny z 1618 roku wspomina, że w kościele były wówczas także trzy ołtarze boczne. Na początku XVIII wieku stały już cztery. Po prawej stronie jest rokokowa ambona z 1630 roku ustawiona za czasów probostwa ks. Mateusza Brudzińskiego, ozdobiona figurami czterech Ewangelistów. Pod baldachimem znajduje się symbol Ducha Świętego - gołębica z rozpostartymi skrzydłami. Nad „daszkiem" - postać Dzieciątka Jezus klęczącego na globie ziemskim i błogosławiącego prawą rączką.

Z okresu baroku pochodzi także monstrancja z 1623 roku, srebrna, pozłacana, zwieńczona krzyżykiem, z figurką Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem, w promieniach. Ks. Grzegorz zakupił ją od P. Kobiernickiego. Z tego mniej więcej okresu pochodzi też cenny kielich mszalny z symbolami męki Pańskiej na stopie. W stylu barokowym jest także wykonany w srebrze trybowanym pacyfikał ofiarowany przez Pawia Kujawę ze Strzyg.

Inne części wyposażenia kościoła pochodzą z nowszych czasów. Na murowanym chórze muzycznym, wspartym na trzech arkadach nie wypełniających całej szerokości nawy, w 1839 roku zainstalowano pierwsze organy. Obecne, 10-głosowe, zostały zakupione w słynnej firmie Walckera w 1909 roku. Na wprost ambony stoi wykonana z piaskowca chrzcielnica w kształcie kielicha z blaszaną pokrywą z 1845 roku. U wejścia stały trzy kropielnice. Po wojnie kościół był dwukrotnie malowany. W latach pięćdziesiątych polichromię wykonał Bogusław Marshal, a w latach osiemdziesiątych - Tadeusz Drapiewski z Poznania. Kościół odnowił w 1994 roku proboszcz, ks. Franciszek Różański.

Matka Łaskawa

Trudno jest dzisiaj określić, kiedy w Osieku znalazł się obecny obraz Świętej Rodziny. Już w 1407 roku kroniki parafialne wspominają o jakimś obrazie Najświętszej Panny, który ludność okoliczna uważała za cudowny i nazywała Matką Bożą Łaskawą. Pod koniec XVI lub na początku XVII wieku obraz ten uległ zniszczeniu. W 1618 roku kroniki parafialne odnotowują pojawienie się wizerunku Świętej Rodziny, który byt też określany jako nowy obraz Matki Bożej Łaskawej. Wspominany wyżej ksiądz proboszcz Makowski zapisał: „W tym kościele jest obraz cudowny Panny Przenajświętszej trzymającej na prawej ręce Pana Jezusa, przy którym św. Józef księgę trzymający". Są i tacy specjaliści, którzy uważają, że szkic obrazu wykonał sam Rafael Santi, a wykończenie i koloryt nadal mu jego słynny uczeń Giulio Romano. Najpewniej jednak jest to arcydzieło szkoły flamandzkiej, a wizerunek Maryi należy do najpiękniejszych w Polsce.

Kiedy opowieści o niezwykłych wydarzeniach dziejących się przy obrazie dotarły do Płocka, ówczesny ordynariusz bp Stanisław Dąmbski powołał specjalną komisję, która po dokładnym przebadaniu nadzwyczajnych faktów ogłosiła dekret o cudowności obrazu Świętej Rodziny. Działo się to 11 listopada 1691 roku „przy konkursie ludzi na to zgromadzonych". W całej diecezji zostało odczytane specjalne pismo biskupa informujące o nadzwyczajnej interwencji Bożej w Osieku.

Uznany za cudowny obraz Matki Bożej Łaskawej powodował, że do Osieka pielgrzymowała okoliczna szlachta i lud wiejski, a także mieszczanie z pobliskiej Brodnicy i Rypina. Odpusty maryjne, zwłaszcza uroczystość Wniebowzięcia i święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, gromadziły tysiące wiernych z całej okolicy. Niestety, nie zachował się dekret biskupa Dąmbskiego, ale wspominają o nim i cytują go kolejne protokoły powizytacyjne. Na prośbę biskupa płockiego papież Benedykt XIV nadal sanktuarium duchowe przywileje. Zachowały się natomiast dokumenty wystawione przez Piusa VI i Piusa VII, którzy udzielili odpustu zupełnego nawiedzającym kościół w Osieku w siedem świąt maryjnych, m.in. w uroczystość Matki Bożej Szkaplerznej (16 lipca). Przy obrazie przybywało coraz to nowych wotów.

Koronacja w 1995 roku

Po raz pierwszy parafia osiecka wystąpiła z prośbą do biskupa płockiego o koronację obrazu w roku 1982. Podczas wizytacji kanonicznej 11 czerwca 1992 roku ówczesny ordynariusz bp Zygmunt Kamiński (od 1999 roku arcybiskup metropolita szczecińsko-kamieński), wyraził zgodę na koronację cudownego wizerunku. W liście pasterskim wzywał wiernych do zawierzenia siebie, ojczyzny i Kościoła macierzyńskiej opiece Matki Bożej: „Któż inny jak nie Ona może nam pomóc przezwyciężyć wszystkie trudności i kłopoty, z którymi borykamy się w codzienności naszego życia? Któż inny jak nie Ona, najlepsza z Matek, może nam pomóc odnaleźć właściwą drogę do zbudowania społeczeństwa i państwa bardziej ludzkiego, opartego na prawdzie, sprawiedliwości i miłości społecznej, w którym każdy z nas mógłby czuć się bezpiecznie, cieszyć się wolnością i godnością dzieci Bożych? Któż inny jak nie Maryja może uchronić naszą rodzinę, nauczyć szacunku dla życia we wszystkich jego wymiarach, utrwalać miłość i jedność ognisk domowych - taką miłość i jedność, jaka panowała w domu nazaretańskim?"

25 czerwca 1995 roku do Osieka przybył prymas Polski kard. Józef Glemp, a także biskupi: warszawsko-praski Kazimierz Romaniuk, łowicki Alojzy Orszulik, toruńscy Andrzej Suski i Jan Chrapek (obecnie ordynariusz radomski) oraz biskupi-gospodarze miejsca - Zygmunt Kamiński i Roman Marcinkowski. W okolicznościowym kazaniu Ksiądz Prymas przedstawił rolę Maryi Matki Jezusa w życiu człowieka i misji Kościoła: „Zrozumienie tego posłannictwa pozwala tworzyć harmonię pomiędzy wyznawaną wiarą i praktyką życia. Ataki niechęci i nienawiści skierowane przeciwko Kościołowi wynikają często z nieznajomości i niezrozumienia jego misji, jego obowiązku głoszenia prawdy i dobroci, miłości i sprawiedliwości".

Podczas Mszy św. koncelebrowanej uroczystego aktu koronacji Dzieciątka Jezus, Matki Najświętszej i św. Józefa dokonał Prymas Polski w asyście biskupów płockich. Kustoszem sanktuarium był wówczas ksiądz proboszcz Franciszek Różański. W tej podniosłej liturgii uczestniczyło około 150 kapłanów, kapituła płocka i pułtuska oraz ponad 25 000 pielgrzymów z ziemi dobrzyńskiej i północnego Mazowsza.

Z okazji piątej rocznicy koronacji obrazu w sanktuarium odbyła się diecezjalna stacja ludzi starszych. Przybyli pielgrzymi nie tylko z okolicznych parafii, ale i z dalszych miejscowości, a młodzież z Rypina wystąpiła z koncertem. W ramach Roku Jubileuszowego do Osieka na czuwania modlitewne przychodzili pątnicy z dekanatu rypińskiego, a także przyjeżdżali z Brodnicy i Działdowa.

Ksiądz kanonik Janusz Cegłowski i ksiądz prefekt Andrzej Rosiak serdecznie zapraszają do sanktuarium w Osieku, zwłaszcza w dni odpustowe: 15 sierpnia - Matki Bożej Zielnej i 8 września - Matki Bożej Siewnej. Ponadto w każdą sobotę sierpnia odprawia się nabożeństwo maryjne przy grocie. Natomiast w każdy piątek lipca - Droga Krzyżowa na placu przykościelnym.

Adres sanktuarium: Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, 87-340 Osiek Rypiński, tel. (0-56) 493-81-88