Do roli tej był wyjątkowo przygotowany dzięki swemu pochodzeniu oraz środowisku, w którym przyszło mu żyć i działać. Informacje na ten temat odnajdujemy w Dziejach Apostolskich, gdzie św. Łukasz ukazuje Pawła jako Żyda, faryzeusza urodzonego w diasporze. O swoim pochodzeniu i zmiennych losach wielokrotnie wspomina sam Apostoł w listach skierowanych do założonych przez siebie wspólnot chrześcijańskich. Przywiązuje wielką wagę do swoich korzeni, wskazując na nie przy wielu okazjach, np. w Drugim Liście do Koryntian, gdzie przedstawia się jako Hebrajczyk i potomek Abrahama oraz Izraelita potomek Izraela, to jest Jakuba (2 Kor 11,22). Pochodzenie wywarło także wielki wpływ na jego sposób głoszenia Ewangelii.

Szaweł, który także zwie się Paweł (Dz 13,9)

Już podwójne imię Apostoła świadczy o tym, że żył on na styku dwóch cywilizacji, żydowskiej i greckiej. Izraelici przywiązywali wielkie znaczenie do imienia. W tradycji starotestamentalnej bohaterowie otrzymywali nowe imię w chwili powierzenia im przez Boga ważnej misji (np. Abram otrzymuje imię Abraham, a Jakub imię Izrael).

W listach Apostoł nazywa siebie imieniem Paulos,które pojawia się również w 2 P 3,15 i w Dz (od 13,9). We wcześniejszej części Dziejów Apostolskich jest nazywany imieniem Saulos (7,58; 8,1.3; 9,1 itd), będącym grecką formą hebrajskiego imienia Szaul. Było to imię pierwszego króla starożytnego Izraela (np. 1 Sm 9,2.17; por. Dz 13,21) i znaczy tyle, co „uproszony” od Boga lubod Jahwe. Rozdział 13,9 Dziejów Apostolskich wyznacza przejście od imienia Szaweł do imienia Paweł. Być może Paweł nosił to rzymskie imięod urodzenia, zaś imię Szaul było powszechnie używane w kręgach żydowskich. Wielu ówczesnych Żydów miało dwa imiona: jedno semickie, drugie zaś greckie lub rzymskie (por. Dz 1,23; 10,18; 13,1). W doborze imion kierowano się zwykle ich podobieństwem. Wprawdzie nie ma dowodów, że imię Szaweł zostało zmienione na Paweł po nawróceniu Apostoła; imię Saulos jest używane w Dz nawet po wydarzeniu na drodze do Damaszku. Zmiana imienia w Dz 13,9 wynika zapewne z różnych źródeł, z których Łukasz czerpał swe informacje. Jednak ciekawe jest to, że łacińskie imię Paulusznaczy „mały”, choć nie ma to raczej nic wspólnego z wyglądem Pawła lub jego pokornym usposobieniem.

Urodzony w Tarsie w Cylicji

Data narodzin Paw­ła nie jest znana. Być może było to około 5 roku. W Liście do Filemona 9 Apostoł nazywa siebie „starym”, tj. człowiekiem między 50. a 56. rokiem życia,co oznaczałoby, że urodził się w pierwszej dekadzie naszej ery. Łukasz opisuje Szawła przyglądającego się ukamienowaniu Szczepana jako „młodzieńca”,tj. czło­wieka między 24. a 40. rokiem życia.

Więcej informacji mamy na temat miejsca urodzenia Pawła. Był to Tars, hellenistyczne miasto leżące w ówczesnej Cylicji (Dz 22,3.6; 21,39), a dziś znajdujące się w Turcji. Pierwsza wzmianka o Tarsie, nazywanym wówczas Tarzi,pojawia się na pochodzącym z IX wieku przed Chr. czarnym obelisku Salmanassara III. W IV wieku Ksenofont pisał o Tarsie jako „wiel­kim, kwitnącym mieście”, a greckie monety pochodzące z V i IV wieku przed Chr. dowodzą, że wcześnie ulegał wpływom hellenistycznym. Tars został w znacznym stopniu zhellenizowany w czasach Antiocha IV Epifanesa (175–164 przed Chr.), który założył tam również kolonię żydowską (ok 171 przed Chr.), co miało się przyczynić do roz­kwitu handlu i przemysłu. Przez Tars, który był bardzo ważnym portem, przechodziła też droga rzymska łącząca wschód z zachodem.

Paweł urodził się i wzrastał w dzielnicy żydowskiej. Znajdowały się one we wszystkich prawie miastach Imperium Rzymskiego. Każda miała synagogę i własną organizację wspólnotowej. Żydzi z diaspory byli Żydami praktykującymi, dlatego też wychowanie religijne Pawła nie odbiegało od wychowania w tradycyjnej rodzinie żydowskiej. Było on zgodne z wymogami prawa Bożego i zgodne z „tradycją ojców” (Ga 1,14). Dumy ze swego pochodzenia, mówił o sobie: Obrzezany w ósmym dniu, z rodu Izraela, z pokolenia Beniamina, Hebrajczyk z Hebrajczyków (Flp 3,5), jednocześnie czuł się dość swobodnie w kulturze świata grecko-rzymskiego. Żyjąc w Tarsie, miał bowiem bezpośrednią styczność z obcym, niekiedy nawet nieprzyjaznym środowiskiem, jakim było duże greckie miasto.

Z relacji Łukasza dowiadujemy się o jego siostrzeńcu, a zatem Paweł miał siostrę (Dz 23,16). Po przodkach odziedziczył też obywatelstwo rzymskie (Dz 22,28 por. 21,39), co zapewniało mu określone przywileje, m.in. prawo odwołania się do sądu cesarskiego (Dz 25,11.21; 26,32; 28,19).

Podkreślanie odmiennej tożsamości religijnej i narodowej było bardzo ważne dla Żydów żyjących w diasporze. Główną ich troską było przestrzeganie Bożego prawa. Przeciwstawiali się tym prawom i obyczajom Cesarstwa Rzymskiego, które utrudniały lub nawet uniemożliwiały przestrzeganie prawa Bożego. Chodziło przede wszystkim o oddawanie czci boskiej cesarzowi, pracę w szabat czy pełnienie służby wojskowej. W ten sposób strzegli oni obowiązku bycia narodem świętym, szczególną własnością Boga (Ez 9, 3–8) i czuli się „odłączeni”, odmienni od innych narodów (Ezd 10,11; Ne 9,2; Ezd 9, 1–2). Dlatego też byli traktowani przez nie wrogo i prześladowani.

Wczesna formacja religijna Pawła

Początkowa formacja Pawła odbywała się, jak to było w zwyczaju, w rodzinie. W rodzinach żydowskich dziecko pierwsze lata spędzało pod opieką matki i od niej pobierało pierwsze nauki życiowe i wiadomości religijne (por. Prz 1,8; 6,20). Dziewczęta pozostawały pod opieką matki aż do zamążpójścia, natomiast chłopcy w wieku młodzieńczym pozostawali pod opieką ojca. Obowiązkiem ojca, oprócz obrzezania syna, było nauczenie go Tory oraz zawodu. Nauczanie religijne stanowiło podstawę nauczania (Prz 1,8; 6,20; Syr 30,1‑13). W Księdze Powtórzonego Prawa przedstawiono ideał nauczania – ojciec miał nauczać dziesięciu przykazań nie tylko przez cały dzień, ale także w każdym miejscu: Wpoisz je twoim synom, będziesz o nich mówił przebywając w domu, w czasie podróży, kładąc się spać i wstając ze snu(Pwt 6,7).

Oprócz przekazania podstawowych reguł, których Żyd powinien przestrzegać, chłopiec poznawał także język hebrajski i aramejski, aby móc czytać Biblię i odmawiać tradycyjne modlitwy. Według tradycji rabinicznej przyszły rabin w 5. roku życia poświęcał się studiowaniu Tory, w 10. roku życia studiowaniu Miszny, w 13. roku życia studiowaniu przykazań, w 15. roku – Talmudu, zaś w 18. roku miał zawrzeć małżeństwo (Abot 5,21).

W starożytnym Izraelu istniało przekonanie, że w 17–20. roku życia człowiek wchodzi w życie aktywne, a idealnym wiekiem do podjęcia najwyższej odpowiedzialności jest 30. rok życia. Z takich świadectw żydowskich można w jakiejś mierze zrekonstruować edukację Pawła. Obok synagogi organizowano zwykle szkołę podstawową, w której uczono czytania Biblii oraz podstaw pisania. W wieku 6 lub 7 lat chłopiec mógł zacząć uczęszczać do tzw. bet midrasz, a mając 10 lat, zaczynał poznawać Tradycję. W wieku 13 lat chłopiec uczył się szacunku dla przykazań, a dopiero gdy miał 15 lat, mógł gruntowniej poznawać Tradycję lub Talmud. Nauka polegała na opanowaniu pamięciowym tekstu, co ułatwiało głośne powtarzanie fragmentów biblijnych i ich objaśnianie.

Jednakże Paweł jako Żyd z diaspory otrzymał również solidne wykształcenie hellenistyczne, co potwierdza jego doskonała znajomość języka i retoryki Greków. Świadczą o tym listy Pawłowe. Apostoł potrafił dobrze pisać w tym języku, a zwracając się do Kościołów pogańskich, zwykle cytował grecki przekład Starego Testamentu. W przypadku Pawła trzeba również zwrócić uwagę na to, że w Tarsie miał on możliwość uczęszczania na modlitwę do miejscowej synagogi, gdzie Biblia była czytana w języku greckim.

Wcześnie też nauczył się tkania szorstkiej tkaniny z koziej wełny, której łacińska nazwa cilicium świadczy o pochodzeniu z Cylicji, a także rymarstwa (Dz 18,3). Uprawianie tego zawodu dostarczało mu środków na działalność misjonarską (1 Tes 2,9; 1 Kor 9,6).

U stóp Gamaliela

Centrum duchowym wszystkich Żydów była Jerozolima. Dlatego Żydzi z diaspory utrzymywali z Żydami z Jerozolimy intensywne kontakty, na które składały się pielgrzymki, odwiedziny, ślubowania i podróże naukowe. Dlatego też Paweł urodzony w Tarsie udał się do Jerozolimy (Dz 22,3; 26, 4-5; por. 23,16). Sam Paweł mówi: Wszyscy Żydzi znają moje życie. Od początku upływało ono wśród mego narodu w Jerozolimie (Dz 26,4)

Po podstawowej szkole biblijnej młodzi Żydzi mogli rozpocząć naukę w szkole wyższej, która rozwijała wykładnię oraz zastosowanie praktyczne i prawne Tory. Chcąc kontynuować te studia, Paweł zgodnie ze świadectwem Hieronima porzucił Tars, aby uczęszczać w Jerozolimie do szkoły uczonego Gamaliela. Wynika to z tekstu Dziejów Apostolskich, gdzie zapisano, że Paweł oświadcza Żydom w Jerozolimie: ...w tym mieście, u stóp Gamaliela otrzymałem staranne wykształcenie w Prawie ojczystym (Dz 22,3). Mowa tu o słynnym nauczycielu Prawa o orientacji faryzejskiej, Gamalielu, krewnym Hillela, tj. Gamaliela I zwanego Starszym, którego najintensywniejszy okres działalności w Jerozolimie przypadał na lata 20–50. W relacji Dziejów Apostolskich występował on na korzyść Apostołów, kiedy po raz drugi zostali postawieni przed Sanhedrynem (Dz 5,34).

Ewangelista Łukasz ukazuje w przypadku Pawła wzorcowe zachowanie ucznia, który siada u stóp nauczyciela i słucha jego nauk, podobnie jak siostra Marty Maria zasłuchana w słowa Jezusa (Łk 10,39).

Młodość Pawła spędzona w Jerozolimie może wyjaśniać jego semickie wykształcenie i sposób myślenia. Pawłowy spo­sób argumentacji i korzystania ze Starego Testamentu przypomina zwyczaj ówczesnych wykształconych Żydów pale­styńskich.

Wobec Prawa faryzeusz

Studia w Jerozolimie u jednego z największych ówczesnych rabinów, Gamaliela, wywarły duży wpływ na sposób myślenia i pisania Pawła. Widać to w jego listach, w których używane argumenty odzwierciedlają metody interpretacji biblijnej ówczesnych uczonych żydowskich. Paweł należał także do stronnictwa faryzeuszów (Flp 3,5). Łukasz przypomina o tym m.in. w wystąpieniu Pawła przed Sanhedrynem: Jestem faryzeuszem, bracia, i synem faryzeuszów, a stoję przed sądem za to, że spodziewam się zmartwychwstania umarłych (Dz 23,6). Być może oznacza to, że pochodził z rodziny faryzeuszy lub zdobywał wiedzę religijną wśród zwolenników tego stronnictwa. Zgodnie z tradycją na starożytnym Bliskim Wschodzie nauczyciela nazywano ojcem, a ucznia synem, co świadczy o silnym związkach, jakie istniały między nimi. Paweł jako żarliwy faryzeusz miał jedną pasję – było to służenie Bogu przez wierne zachowywanie Prawa: ...żyłem według zasad najsurowszego stronnictwa naszej religii jako faryzeusz (Dz 26,5).

Jako faryzeusza oburzało go nieprzestrzeganie Prawa przez uczniów Jezusa w życiu codziennym, a utożsamianie Jezusa z Mesjaszem oceniał jako karygodne bluźnierstwo. On oczekiwał Mesjasza triumfującego, a nie takiego, który dźwigał przekleństwo krzyża (Ga 3,13), ukrzyżowany Chrystus był dla niego zgorszeniem (1 Kor 1,23). Paweł wraca do tego tematu w autobiograficznym fragmencie Listu do Kościołów Galacji: Słyszeliście przecież o moim postępowaniu ongiś, gdy jeszcze wyznawałem judaizm, jak z niezwykłą gorliwością zwalczałem Kościół Boży i usiłowałem go zniszczyć, jak w żarliwości o judaizm przewyższałem wielu moich rówieśników z mego narodu, jak byłem szczególnie wielkim zapaleńcem w zachowywaniu tradycji moich przodków (Ga 1,13–14).

Bezkompromisowy gdy chodzi o zachowanie Prawa faryzeusz udaje się do Damaszku, by ścigać uczniów Jezusa i tam na drodze do Damaszku ukazuje mu się Pan w chwale, ten sam przeklęty z krzyża. Nawrócenie Pawła przypomina sceny powołania proroków. Autor Dziejów podkreśla nadnaturalne szczegóły spotkania: światło, głos z nieba oraz ślepotę Pawła i odzyskanie wzroku. Wydarzenie to spowodowało radykalną zmianę w życiu Pawła – przyjął Jezusa Chrystusa jako Mesjasza i Syna Bożego.

Jako Żyd i faryzeusz Paweł spodziewał się znaleźć zbawienie przez zachowanie Prawa. Po nawróceniu stawiał sobie jedno pytanie: co znaczy „być zbawionym przez Jezusa Chrystusa?” Zgłębiał rolę Chrystusa w historii zbawienia. Odczytując na nowo historię ludu Bożego, Paweł wykazuje, że Prawo tylko prowadziło nas do Chrystusa. Teraz, gdy dotarliśmy do Niego, nie potrzebujemy już Prawa (por. Ga 3–4).